Wschodniosłowiański śpiew Liturgiczny dawnej Rzeczpospolitej

Monografia autorstwa dra Daniela Sawickiego pt. Wschodniosłowiański śpiew liturgiczny dawnej Rzeczpospolitej na przykładzie XVI-wiecznego Irmologionu Ławrowskiego. Zasadniczą treść przedmiotowego opracowania, ujęto w sześciu rozdziałach. Postawiony problem badawczy, jakim jest funkcjonowanie formuł melodycznych znamiennago raspiewa w dogmatykach ośmiu skal modalnych oraz śpiewu prosomion omówiono w czterech głównych aspektach:  historycznym;  teoretycznym; muzycznym; teologicznym. Z kolei spojrzenie na omawiany problem z punktu widzenia źródłoznawstwa, tekstologii oraz semiografii pozwoliło na głębsze poznanie fenomenu staroruskiej sztuki śpiewaczej, a także na odnalezienie nowych dróg do odczytania śpiewów zawartych zarówno w Irmologionie z Ławrowa, jak też innych źródłach z badanego okresu.
W rozdziale I omówiono dzieje staroruskiego śpiewu cerkiewnego na południowo-zachodniej Rusi, czyli na terytoriach dzisiejszej Polski, Białorusi i Ukrainy. Szczególnie interesujące z punktu widzenia omawianej problematyki było powiązanie staroruskiej monodii cerkiewnej z życiem monastycznym. Za godne uwagi należy uznać dziedzictwo św. Antoniego i Teodozjusza Pieczerskich, którzy dali początek zorganizowanemu życiu monastycznemu w Kijowie. W dalszej kolejności omówiono przemiany w śpiewie cerkiewnym na Rusi, jakie rozpoczęły się na początku XV w. pod wpływem przemian politycznych związanych ze wzrostem znaczenia Księstwa Moskiewskiego oraz podziału Rusi na dwie niezależne metropolie.  Ponadto podjęliśmy próbę udowodnienia, iż na przełomie XV i XVI w. staroruski śpiew cerkiewny przeżywał swój prawdziwy rozkwit, co miało związek z rozwojem życia monastycznego i liturgicznego. Na koniec podjęliśmy  próbę udowodnienia, iż przemianom stylistycznym w śpiewie cerkiewnym na Rusi towarzyszył powrót do praktyki liturgicznej języka greckiego, a nade wszystko przenikanie śpiewów greckich, mołdawsko-wołoskich oraz bułgarskich, które na dobre zagościły w praktyce liturgicznej monasterów, w szczególności: supraskiego, żyrowickiego oraz monasteru św. Onufrego w Ławrowie.
Rozdział II, w całości został poświęcony dziejom najstarszego zabytku piśmiennictwa muzycznego zachowanego w zbiorach polskich, jakim jest XVI-wieczny Irmologion neumatyczny z Ławrowa. Na przykładzie wybranych melodii prześledziliśmy cechy kodykologiczne i paleograficzne badanego zabytku. W dalszej kolejności pokrótce omówimy jego strukturę, wskazując na szczególnie interesujące fragmenty, mające najistotniejsze znaczenie dla życia liturgicznego monasteru św. Onufrego w Ławrowie
Najważniejsze aspekty teorii staroruskiego śpiewu cerkiewnego na przykładzie badanego Irmologionu omówiliśmy w ramach rozdziału III. Na początku poruszyliśmy problemem „kanoniczności” badanych melodii, która jest jednym z czynników decydujących o ciągłości tradycji. Ostatnie dwa podrozdziały zostały poświęcone notacji, którą opatrzono Irmologion z Ławrowa oraz formułom melodycznym (popiewkom, licom i fitom). Przy okazji podjęliśmy próbę odpowiedzi na pytanie, czy i na ile w okresie powstania kodeksu istniały jakiekolwiek związki pomiędzy teorią staroruskiego śpiewu cerkiewnego, a śpiewu bizantyjskiego?
Właściwemu funkcjonowaniu formuł melodycznych w śpiewach tonalnych, zawartych w Irmologionie z Ławrowa poświęcono rozdział IV. Posługując się przykładem dogmatyków ośmiu skal modalnych udowodniliśmy, iż pomiędzy tekstem liturgicznym śpiewów Oktoicha a melodyką istniał ścisły związek. Ponadto udało nam się wykazać, iż dobór przez staroruskich kompozytorów odpowiednich formuł melodycznych (popiewek), a także umiejscowienie w strukturze danej melodii formuł melizmatycznych (lic i fit) nie było przypadkowe, a zostało podyktowane wymogami tekstu liturgicznego. Na przykładzie badanego materiału nutowego udowodniliśmy, iż poszczególne formuły melodyczne obok swojej podstawowej roli, jaką jest przekazywanie treści zawartych w tekstach liturgicznych, same w sobie są nośnikiem określonego ładunku emocjonalnego, a przede wszystkim władają określonymi środkami wyrazu. 
Pod koniec pochyliliśmy się nad problematyką genezy przenikania innych wzorców melodycznych śpiewu dogmatyka, wśród których pierwszoplanową rolę pełniły melodie, sygnowane jako „śpiew bułgarski”. Tematyce śpiewów tonalnych innych wzorców melodycznych, niż znamiennyj raspiew poświęciliśmy rozdział V.
Rozdział VI został w całości poświęcony problematyce funkcjonowania staroruskich melodii prosomion, czyli śpiewanych według ściśle określonego wzorca melodycznego. W tym celu posłużymy się zapomnianym współcześnie hymnem prosmion tonu piątego ku czci św. Teodozjusza Pieczerskiego pt. św. Święty Ojcze noszący Boga w sobie Teodozy, który najdłużej przetrwał w praktyce liturgicznej Cerkwi prawosławnej i unickiej na terytoriach Rzeczpospolitej Obojga Narodów.

Z recenzji abpa prof. dr hab. Jerzego (Pańkowskiego):

Z prawdziwą satysfakcją należy odnotować fakt wciąż rosnącego zainteresowania odrodzeniem wschodniosłowiańskiego monodycznego śpiewu liturgicznego. Z jednej strony pojawia się ono na gruncie stricte muzycznym, z drugiej jednak świadczy o coraz większej świadomości, że śpiew cerkiewny nie może przysłaniać samej treści śpiewanych utworów hymnograficznych. Tak jak prawosławna ikona przestaje żyć, będąc jedynie eksponatem muzealnym, tak również i śpiew cerkiewny w oderwaniu od prawdziwego nabożeństwa staje się utworem, a przestaje być teologią i modlitwą. […] Niewątpliwie do odrodzenia monodycznego śpiewu wschodniosłowiańskiego przyczyniają się publikacje dr. Daniela Sawickiego, a szczególnie niniejsza, przedłożona do recenzji wydawniczej. Stanowi ona poważny krok w badaniach nad podejmowanym tematem. Autor czyni to nie tylko w perspektywie analizy muzycznej, ale co nie mniej ważne, również teologicznej. […] Poprzez kompilację tradycji muzyczno-śpiewaczej z tłem historycznym i lokalnymi tradycjami oraz konfrontację teorii i realnym życiem liturgicznym recenzowana monografia wiele wnosi w obszar historii wschodniosłowiańskiego śpiewu liturgicznego dawnej Rzeczpospolitej. […] Dzięki temu monografia odpowiada realnym oczekiwaniom naukowym i liturgiczno-teologicznym obecnych czasów.

Z recenzji ks. dra hab. Piotra Wiśniewskiego, prof. KUL:

Przygotowana przez dr. Daniela Sawickiego monografia naukowa podejmuje ciekawe dla mediewistów zagadnienie monodycznego śpiewu liturgicznego Cerkwi prawosławnej na przykładzie najstarszego zabytku notującego staroruskie śpiewy cerkiewne, jakim jest XVI-wieczny Irmologion Ławrowski […] Przedłożone opracowanie jest bardzo wnikliwe, wnoszące do dotychczasowego stanu wiedzy o wschodniosłowiańskim śpiewie liturgicznym dawnej Rzeczpospolitej szereg nowych i ważnych ustaleń. […] Budząca moją wysoką ocenę i uznanie dysertacja dr. Daniela Sawickiego z pewnością zainteresuje wielu badaczy śpiewu cerkiewnego. Autorowi należą się słowa uznania za tak wnikliwe, rzetelnie udokumentowane i kompetentne studium badawcze, będące konkretnym wkładem do nauki polskiej

Autor: Daniel Sawicki
Tytuł: Wschodniosłowiański śpiew liturgiczny dawnej Rzeczpospolitej na przykładzie XVI-wiecznego Irmologionu Ławrowskiego
WydawcaTowarzystwo Nauki i Kultury "Libra", Lublin 2022
Oprawa: miękka
Wymiary: 16,5 x 23,5 cm
Ilość stron: 338
ISBN 978-83-64857-17-1