W dobie internetu i komputerów, gdy coraz większym problemem, szczególnie wśród młodzieży, jest poczytność papierowych wydań książkowych, Warszawska Metropolia Prawosławna postanowiła przypomnieć o roli jaką w Prawosławiu odgrywały i powinny odgrywać żywoty świętych. Wydawnictwo Metropolii oddało właśnie do rąk czytelników książeczkę Jarosława Charkiewicza pt. „Zarys hagiografii prawosławnej”.

Bogato ilustrowana publikacja składa się z ośmiu rozdziałów, w których autor kolejno omawia poszczególne aspekty prawosławnej hagiografii. Już na początku pisze on: „Dla Kościoła prawosławnego literatura hagiograficzna, w szczególności zaś żywoty świętych, to nade wszystko skarbnica dwóch tysięcy lat doświadczenia duchowego Kościoła i wiernych, duchowej kultury Prawosławia, to <opisy dróg osiągania świętości, to przykład do naśladowania dla każdego chrześcijanina>. Żywoty świętych są więc swojego rodzaju teologią dla osób nie posiadających wykształcenia teologicznego, dla tych, którzy nie mając wiedzy teologicznej na poziomie teoretycznym, pragną w praktyce naśladować tych, którzy realizując wysokie ewangeliczne ideały w swoim życiu i stosując je w praktyce, osiągnęli wyżyny duchowości”. Przeprowadza przy tym analogię żywotów do roli, jaką w Cerkwi spełnia ikona: „Tak jak ikona nie jest portretem świętego, lecz jego wizerunkiem, stworzonym w celu modlitewnego zwracania się do niego i oddawania mu czci, tak też żywot świętego nie jest jego biografią, która podaje dane faktograficzne, historyczne i biograficzne. Hagiografia to dosłownie <świętopis>”.

Już na początku autor stara się odpowiedzieć na pytanie: „Jaką rolę pełnią żywoty świętych w życiu Cerkwi i wiernych?”. Przywołując samych świętych oraz osoby zawodowo zajmujące się hagiografią, dowodzi, że dla wierzących w Jezusa Chrystusa żywoty stanowią nie tylko bezcenne źródło wiedzy na temat życia, działalności i nauki świętych, ale też wspaniałe źródło chrześcijańskiego nauczania, w swym przesłaniu niosące wspaniałe wzorce do naśladowania dla każdego chrześcijanin we własnym życiu.

Obszerny fragment książeczki stanowi zarys historyczny rozwoju hagiografii, poczynając od początków chrześcijaństwa, a kończąc na czasach współczesnych. W tym rozdziale autor omawia genezę i proces kształtowania się żywotów świętych, które obok Pisma Świętego, stanowią najbardziej obszerną część literatury chrześcijańskiej.

Dalej, w kolejnych rozdziałach, omawiane są następnie zagadnienia hagiograficzne:

literacki kanon żywotów świętych, elementy żywota świętego, osobliwości literatury hagiograficznej różnych typów świętości, rodzaje literatury hagiograficznej oraz różnice między wschodnią a zachodnią tradycja spisywania żywotów świętych.

O literackim kanonie żywotów, czytamy np.: „Żywot świętego to jego <werbalna ikona>, pewien wyidealizowany obraz jego życia. To nie tyle jego biografia, co duchowy portret świętego – opisanie jego drogi ku zbawieniu. Celem żywota nie jest bowiem przedstawienie historycznie wiernej biografii bohatera, lecz ukazanie sensu i czasowego charakteru treści doczesnego życia świętego, stanowiącego drogę do Boga. Dlatego też często autor pozbawia swojego bohatera cech indywidualnych, <ziemskich>, a skupia się na przedstawieniu go w obrazie typowym i <niebiańskim>. Stąd znajdujące się w żywotach „sztampy”, częste powtórzenia, jakby żywcem zaczerpnięte z wcześniejszych żywotów. O ile z punktu widzenia beletrystyki może się to wydawać mało atrakcyjne artystycznie, to z punktu widzenia religijnego, teologicznego, zawiera to w sobie głęboki sens. Oto nie tylko autor żywota, pisząc go stara się w jakiejś mierze upodobnić do swojego bohatera, ale też bohater żywota swym życiem stara się naśladować i upodabniać do swych wielkich poprzedników. Autor żywota pozostaje jedynie tego świadkiem, przelewającym na papier szczegóły”.

Uwagę czytelnika nieprawosławnego zwróci z pewnością ostatni z rozdziałów, omawiający zasadnicze różnice pomiędzy wschodnią a zachodnią tradycją spisywania żywotów świętych. Czytamy tu m.in.: „Sposób opisywania drogi świętego do zbawienia może być różny. Właśnie w wyborze tego sposobu leży zasadnicza różnica pomiędzy hagiograficzną literacką tradycją Wschodu i Zachodu chrześcijaństwa. Zachodnie żywoty świętych pisane są z perspektywy dynamicznej. Ich autorzy opisują życie świętego ze swojej osobistej pozycji, wychodzą od jego ziemskiego bytu i opisują drogę, jaką podążał święty do Królestwa Niebiańskiego. Wschodnie żywoty świętych charakteryzuje jakby odwrócona perspektywa (podobnie jak i ikonografii), perspektywa świętego, który już osiągnął Królestwo Niebiańskie i stamtąd oglądającego swoją drogę do Niego”. Autor pisze tez o tym: „Różnice pomiędzy rzymskokatolickim i prawosławnym pojmowaniem dróg prowadzących do świętości znalazły też odbicie w zachodniej hagiografii, gdzie znajdujemy opisy doznań mistycznych świętych, których źródłem często jest pycha i samochwalstwo, niekiedy nawet opisywanych przez nich samych, co jest nie do pomyślenia we wschodniej hagiografii. Ponadto zachodnią hagiografię charakteryzuje fabuła i akcja, podczas gdy wschodnią – statyczność, przedstawienie świętego w jego przebóstwionym, niebiańskim stanie”.

Zachętę do lektury publikacji, poza warstwą tekstową, stanowi również jej atrakcyjna, w pełni barwna kompozycja graficzna, jak też nazwisko konsultanta pracy, którym był ceniony znawca m.in. prawosławnej hagiografii prof. Aleksander Naumow.

____________

Jarosław Charkiewicz, Zarys hagiografii prawosławnej, Warszawska Metropolia Prawosławna, Warszawa 2011, s. 63.